بازنمایی ازدواج در فیلم های ایرانی
در این یادداشت به مناسبت «روز ملی ازدواج» به بازنمایی موضوع ازدواج در فیلم های سینمایی و نمایش خانگی پرداختیم.
سینما یکی از حوزه های عمومی فرهنگ است که بازنمایی خانواده در آن به اشکال و انحاء مختلف انجام شده است. باتوجه به اهمیت مسئله ازدواج در کشور ما که زیربنای تشکیل خانواده است، طبیعتاً بازنمایی آن در رسانه‌ها هم اهمیت پیدا می‌کند. ازدواج در سینمای ایران یک مقوله پربسامد و جذاب بوده که داستان بسیاری از فیلم‌های سینمایی با آن گره خورده است و حتی می‌توان گفت یکی از نشانه‌های سینمای بعد از انقلاب، پرداختن به مقوله ازدواج است.
بر اساس پژوهشی که در سال 1394 با در نظر گرفتن چند فیلم ایرانی انجام شده بود، 20 درصد دامادها و 15 درصد عروس‌ها در سنین میانسالی بودند. 85 درصد ازدواج‌ها مانع جدی داشت که تمام وقت و انرژی جوانان صرف از بین بردن این موانع می شد و 25 درصد آن اصلاً به ازدواج نمی‌انجامید.
روند های آسیب زا در بازنمایی ازدواج در سینمای ایران
براساس این آمارها 6 روند آسیب‌زا در بازنمایی ازدواج در سینمای ایران را شاهد بودیم که این روندها در ذهنیت مخاطب در رابطه با ازدواج تأثیر گذار است. مهم‌ترین روند این است که ازدواج در سینمای ایران به صورت موضوعی غیرجدی بازنمایی شده و بیشتر یک مقوله تفریحی، تفننی و سرگرمی‌وار است. مثلاً آشنایی‌های زوجین اغلب اتفاقی و عشق در نگاه اول است، دغدغه کفویت و مشورت در زوجین دیده نمی‌شود که این‌ها از جمله موارد آسیب زا در ازدواج هستند.
در اغلب فیلم‌ها روابط بین زن و شوهر، قبل و بعد از ازدواج فرقی نداشته و آن ها بعد از ازدواج همان‌قدر صمیمی هستند که قبل از ازدواج صمیمی بودند که این نشانی از تضعیف وجه شرعی ازدواج دارد. در واقع بالای 70 درصد ازدواج‌ها مسبوق به روابط زیاد زوجین قبل از ازدواج هستند.
نکته دیگر این است که ازدواج به مثابه یک مقوله غیرخانوادگی بازنمایی میشود و خانواده‌ها در سینمای ایران از ازدواج کنار گذاشته شده‌اند. مثلاً آشنایی‌ها بدون ارتباط با خانواده رخ میدهد و خانواده‌ها بسیار کم، طرف مشورت زوجین هستند.
تضعیف وجوه مختلف ازدواج در فیلم ها
در درصد قابل توجهی از روایت‌های ازدواج، عشق موازی متداخل وجود دارد؛ زنی که در حال ازدواج است، مرد دیگری هم به موازات او را می‌خواهد یا مردی که در حال ازدواج است، زن دیگری هم در زندگی او وجود دارد مانند فیلم سینمایی «ابلق» و یا سریال نمایش خانگی «رهایم کن» که دو برادر شیفته ی یک دختر می شوند. این مسائل ازدواج را از جنبه واقعی بودن خود خارج می‌کند.
به‌طورکلی در بازنمایی های ازدواج در سینمای ایران تضعیف وجوه مختلف ازدواج مانند وجوه شرعی، جدی بودن، آرامش‌بخشی، آیینی، خانوادگی و واقعی بودن آن صورت گرفته و موجب یک بازنمایی آسیب‌زا از ازدواج شده‌اند که این مسئله توانسته تأثیراتی بر ذهنیت و تلقی جوانان دهه شصتی از ازدواج داشته باشد.
نتایج حاصل از یک بررسی و پژوهش انجام شده در حوزه «سینما و بازنمایی ازدواج» پس از انقلاب اسلامی، داده های قابل توجهی را ارائه میدهد که نشان دهنده وضعیت بازنمایی ازدواج به عنوان یکی از اساسیترین موضوعات مطرح شده در بین خانواده ها و نسل جوان است.
تاثیر تغییرات سبک زندگی بر نوع بازنمایی ازدواج در سینما
در جامعه سنتی ما، آشنایی دختران و پسران برای ازدواج از طریق خانواده صورت میگرفت و اصولاً ازدواج ها درون گروهی و بیشتر فامیلی یا طایفه ای بود. اما با توسعه راه ها، مهاجرت روستائیان به شهر و گسترش وسایل ارتباط جمعی، تغییرات فرهنگی در طی زمان حاصل شده و فرهنگ حاکم بر ازدواج نیز تغییر پیدا کرده است.
این روند در تغییرات سبک زندگی و ازدواج، موجب شده است تا فیلمنامه نویسان و کارگردانان سینما نیز به تبع این تغییرات، در 99درصد فیلم هایی که با سوژه ازدواج بوده، موضوع آشنایی دختر و پسر برای ازدواج بدون دخالت والدین را در نظر بگیرند یا در60 درصد فیلم های سینمایی با موضوع ازدواج، خانواده های دختر و پسر به موضوع مهم «کفویت» فکر نمیکنند.
رعایت حدّ عرف و شرع روابط و صمیمیت در بستر روابط منجر به ازدواج نیز از جمله موضوعاتی است که در این فیلم های سینمایی کمتر توجه میشود. به طوری که 30 درصد ازدواج ها در بستر روابط مستمر، صمیمی و بیش از حدِ قبل از عقد است. این نوع رویکرد در بخشی از جامعه امروز و به خصوص نزد خانواده های مذهبی به دلیل دغدغه ها و نگرانی های پدران و مادران با این نوع رابطه مردود و یا با واکنش و عدم رضایت آن ها همراه است.
از اهداف تا موانع ازدواج
بنابر پژوهش انجام شده در سال 1396 حداقل 60 درصد ازدواج های بررسی شده در قاب سینمای ایران با مخالفت خانواده ها همراه است و 43 درصد ازدواج ها در بستری فاقد مخالفت جدی رخ می دهد. همچنین در دوره ی بررسی شده 87 درصد روایت های سینمای ایران از ازدواج با تنش و تشویش همراه است و فقط 13 درصد در بستری آرام و روان روایت می شود.
موانع ازدواج در فیلم های تحلیل شده به ترتیب عبارت است از: اتفاقات عجیب و غریب، هم کفو نبودن، عشق دوم، فقر و بی پولی، مخالفت های کور و نهایتاً هنجارهای خانوادگی و سنت های قومی است.
هدف از ازدواج 15 درصد از پسرها و 18 درصد از دخترها در روایت های تحلیل شده، نه خود ازدواج بلکه استفاده ابزاری از آن برای رسیدن به اهداف دیگر است. همچنین در 74 درصد از فیلم های مورد پژوهش عروسی ها در محیطی مختلط و 26 درصد آنها غیر مختلط برگزار می شود.
در مجموع به نظر می رسد ازدواج در سینمای ایران به متغیری مستقل و موثر تبدیل نشده است و با در نظر گرفتن سینمای ایران از اواسط دهه 70 در پرداختن به موضوع ازدواج رویکردی تأثیر گذار نداشته است بلکه عموماً انواعی از ازدواج هایی را بازنمایی می کند که نه با واقعیت روند عمومی ازدواج در ایران مطابقت دارد و نه از راهبردی مطلوب برخورداراست.
