بازنمایی مسئله اعتیاد در فیلم های سینمایی ایرانی

اعتیاد یکی از مهم‌ترین معضلات هر جامعه محسوب می‌شود. آثار زیانبار آن تا حدی هست که باعث شده تا پایش به سینما هم باز شود و یکی از دغدغه های فیلمسازان بوده، تا از این ظرفیت در جهت آگاهی بخشی به جامعه استفاده کنند. در سینمای ایران نیز مانند کشورهای دیگر، آثاری ساخته شده است که اعتیاد و سختی‌هایی که برای فرد معتاد، خانواده و نزدیکان او به‌ وجود می‌آورد را به تصویر می‌کشند.

لازم به ذکر است که نباید نقش رسانه را در کاهش یا حتی افزایش این نوع مشکلات نادیده بگیریم. رسانه ها تصورات ما را درباره مسائل بنيادين اجتماعي، اقتصادي و سياسي بازنمايي مي كنند و به شيوه هايي كه ما درباره اين مسائل می انديشيم، شکل مي دهند.

بر اساس نظريه بازنمايي، رسانه هاي جمعي همچون فيلم ها واقعيت اجتماعي را منعکس نمي كنند، بلکه واقعيت هاي اجتماعي در قالب ساختار روايي آنها خلق و به عبارت بهتر برساخت مي شود. به همین منظور پژوهشگران کوشیده اند ابعاد بازنمایی های رسانه ای درباره جرم و آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد به مواد را مورد تحلیل قرار دهند.

طبق یافته های پژوهشی در سال 1393 که نگاهی به بازنمایی آسیب های اعتیاد و مسئله مواد مخدر در فیلم های سینمایی بازه سال 1390 -1360 پرداخته است. بیشترین فراوانی سنی معتادان نقش اول فیلم ها متعلق به گروه های سنی 3 تا 40 سال به میزان 28.07 درصد بود. پس از آن معتادان در گروه سنی 21تا30 سال با فراوانی 26.31 درصد بیشترین فراوانی را در فیلم ها داشتند. در كل فیلم های مورد بررسی 91 صحنه مصرف مواد مخدر وجود داشت که بیشترین مورد مربوط به مصرف هروئین بود. همچنین بیشترین فضاهای مصرف مواد مخدر در فیلم های سینمایی، خانه شخصی معتاد بود.

در این پژوهش نوع آسیب های اجتماعی خود معتادان در فیلم ها نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد در هیچکدام از فیلم های مورد بررسی، آسیب های اجتماعی پیش از اعتیاد افراد معتاد نشان داده نشده بود و در عوض در 25 فیلم از 33 فیلم مورد بررسی، نمایش زندگی معتادان دارای نقش اصلی با آسیب های اجتماعی گره خورده بود.

در فیلم های دهه هشتاد علل اعتیاد بیشتر علل جامعه شناختی بودند. لازم به ذکر است که فیلم های ایرانی آگاهی هایی درباره فضا مصرف و شیوه های تهیه مواد در خلال روایت های خود به دست می دهند و از این نظر منبع خوبی برای فرضیه های علمی فراهم می کنند.

همچنین بنابر آمارهای پژوهشی در سال 1401 وضعیت موجود اعتیاد در ایران نگران کننده است. افراد در طبقات متنوع اجتماعی در معرض آسیب مواد مخدر قرار دارند. اقدامات گذشته نیز ثابت کرده است که نیروی قهریه و قضایی به اندازه آگاهی و اندیشه کارآمد نیستند.

سینما به عنوان یک رسانه از قدرت اقناعی و پیام رسانی قابل توجهی برخوردار است. این رسانه با توجه به ابزارهایی که در دست دارد، می تواند نقش بسزایی را در فرهنگ سازی داشته باشد. اما متأسفانه با وجود چنین فضا و ضرورت هایی تعداد آثار موفقی که در سینمای کشور ما در مورد پدیده اعتیاد و به ویژه اعتیاد زنان ساخته شده اند، انگشت شمارند.

بازنمایی علل گرایش به مصرف مواد مخدر در فیلم ها

بررسی ها نشان داد که در فیلم های مورد بررسی دلایل متعددی برای اعتیاد به مواد مخدر مطرح شده است: جدایی از والدین به علت طلاق یا ترک یکی از آن ها از بالاترین فراوانی برخوردار بوده و پس از آن فقدان کنترل و حضور والدین، تنهایی و بی کسی در مرحله دوم و عشق نافرجام و جدایی از همسر و وجود وابستگان معتاد در مرحله سوم قرار دارد.

دلایل دیگری که برای اعتیاد زنان در فیلم ها مطرح شده است به ترتیب فراوانی شامل گروه همسالان، بزهکاری دوری از وطن، برخورد تحقیرآمیز در خارج از کشور، مرگ والدین، فقر، بی خانمانی، افسردگی، بزهکاری والدین و محیط کجرو می باشد. با توجه به دلایل اعتیاد زنان در فیلم ها، آمارها نشان می دهد در بیش از ۷۰ درصد موارد اعتیاد زنان ریشه در وجود وابستگان مرد معتاد اعم از همسر، پدر، برادر و عاشق یا نامزد معتاد دارد.

بررسی وضعیت طبقاتی شخصیت های زن معتاد فیلم ها نشان داد که عمده شخصیت ها از وضعیت طبقاتی بالا (مرفه) برخوردارند و پس از آن طبقات متوسط، طبقات پایین، طبقه متوسط روبه بالا و طبقه متوسط رو به پایین به ترتیب در مراحل بعدی قرار دارند.

 بررسی نتایج وضعیت تحصیلی شخصیت های زن معتاد فیلم ها نشان می دهد که بالاترین فراوانی مربوط به شخصیت هایی با تحصیلات دانشگاهی است. در مورد شخصیت های دیگر اشاره ای به وضعیت تحصیلی نشده است و درصد بالایی نیز مربوط به شخصیت هایی با تحصیلات دبیرستانی است. بررسی ها نشان می دهد که رشد اعتیاد در قشر تحصیل کرده رو به افزایش است و تنها پنج درصد از معتادان بی سواد یا کم سواد هستند با توجه به اینکه بیش از نیمی از شخصیت های مورد تحلیل دانشگاهی و دبیرستانی هستند و در مورد بقیه آنها به بی سوادی اشاره ای نمی شود.

بررسی نوع مواد مخدر مصرفی شخصیت های زن معتاد فیلم ها نشان داد که هروئین و سیگار در رأس قرار دارند و بقیه ی انواع شامل تریاک و حشیش و کوکائین به ترتیب در مراحل بعدی قرار دارند. لازم به ذکر است در مورد سه شخصیت به نوع ماده مخدر مصرفی اشاره ای نشده است. مخاطب سینمای ایران با تصاویر تلخ و مشمئزکننده ای در ارتباط با اعتیاد مواجه می‌شود.

فیلم هایی با محوریت اعتیاد

فیلم با محوریت موضوع اعتیاد یعنی ابد و یک روز، دارکوب، مغزهای کوچک زنگ زده، متری شیش و نیم و … یک تلنگر است. تلنگری به مسئولان و جامعه جهت یادآوری طبقه‌ای فراموش شده. در تمام این فیلم ها اعتیاد ملازم با فقر است. همچنین تقابل و کشمکش این گروه از جامعه با طبقات مرفه در فیلم های دوره اعتدال به صورت فزاینده ای بازنمایی می شود.

محققین در یک نتیجه‌گیری کلی توضیح داده اند: فیلم های ایرانی معتاد را نه به مثابه انسان صاحب حق، بلکه به مثابه موجودی شبه انسان به تصویر کشیده اند. موجوداتی که باید با بکارگیری خشونت و طرد آنها را رام کرد.

یافته ها نشان می دهند که بازنمایی تغییرات نوع مواد مخدر مصرفی تا حدودی متأثر از واقعیت بوده است. توزیع ساخت فیلم هایی که به مضمون اعتیاد زنان پرداخته اند با توجه به اینکه در کشور از سال های پایانی دهه هفتاد با رشد بیش از دو درصدی اعتیاد زنان مواجهیم، با وجود تعداد اندک، متناسب به نظر می رسد. در دهه 60 و 70 جمعاً سه فیلم با مضمون اعتیاد ساخته شده است و در دهه ی 80 شش فیلم. با این حال تعداد اندک این فیلم ها نشان از بی توجهی به موضوع و محدودیت های بازنمایی اعتیاد زنان در سینمای ما دارد.

مدیر سایت

دیدن پست‌های دیگر نویسنده