تحلیلی بر جشنواره 82 ونیز
طی روزهای ۲۷ اوت تا ۶ سپتامبر ۲۰۲۵، هشتاد و دومین جشنواره بین‌المللی سینمایی ونیز برگزار شد؛ جشنواره‌ای که در طول عمر چند دهه‌ای خود همواره از مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی در سرتاسر جهان بوده است. عمر جشنواره ونیز به عصر فاشیسم موسولینی بین دو جنگ جهانی برمی‌گردد؛ جایی که «جوزپه وولپی» وزیر دارایی موسولینی زمینه برگزاری این فستیوال را فراهم کرد.
هیئت داوران جشنواره ۸۲ ونیز شامل «الکساندر پین» کارگردان آمریکایی، «مائورو دل پرو» کارگردان ایتالیایی، «کریستین مونجیو» کارگردان اهل رومانی و «محمد رسول‌اف» کارگردان ایرانی بود. اتفاق مهم برای سینمای ایران در این جشنواره، نمایش نسخه ترمیم‌شده فیلم «باشو غریبه کوچک» اثر بهرام بیضایی است که توانست جایزه بهترین اثر ترمیم‌شده را به خود اختصاص دهد. این فیلم در سال ۱۳۶۵ در ایران ساخته شد.
در گذر از اینکه جشنواره ونیز در طول چند دهه اخیر برای ایرانیان جشنواره‌ای مهم بوده است، در جشنواره ۲۰۲۵ ونیز علاوه بر فیلم «باشو غریبه کوچک»، فیلم «یک مثقال زعفران» به کارگردانی نگار متولی، کارگردان ایرانی-فرانسوی، نیز جایزه گرفت. دو فیلم ایرانی دیگر نیز در جشنواره حاضر بودند که موفق به دریافت جایزه نشدند؛ دو فیلم «کمدی الهی» ساخته علی اصغری با موضوع زندگی یک فیلم‌ساز معترض در ایران و نیز فیلم «درون امیر» ساخته امیر عزیزی با درون‌مایه مهاجرت از جمله آثار ایرانی در این جشنواره بودند.
این جشنواره در طول چند دهه اخیر برای ایرانیان دارای اهمیت بوده است؛ چه‌بسا یکی از دلایل آن این است که ذهنیت ایرانیان دوستدار سینما با جایزه فیپرشی جشنواره ونیز در ۱۹۷۱ آمیخته شده است؛ جایی که داریوش مهرجویی بابت فیلم «گاو» برنده این جایزه گردید.
فیلم «پدر، مادر، خواهر، برادر» ساخته جیم جارموش برنده شیر طلایی جشنواره ونیز شد. جارموش که پیش‌تر سه فیلم «شب بر روی زمین»، «قطار راز» و «قهوه و سیگار» را ساخته بود، این بار با موضوعی خانوادگی فیلمی دارای سه اپیزود را روی پرده آورده است. اپیزود اول زندگی خواهر و برادری است که برای دیدن پدر خود به روستایی در آمریکا می‌روند. در ابتدا با صحنه ناگوار فقر پدر مواجه می‌شوند و سپس با دیدن ساعت رولکس روی دست او، تعارضاتی در روابطشان شکل می‌گیرد. اپیزود دوم دیدار یک پیرزن با دو دخترش در دوبلین ایرلند است که تقابل نسلی بین طرز فکر آنان، موضوع اپیزود دوم می‌باشد. اما در اپیزود سوم، که در پاریس روی می‌دهد، خواهر و برادری پس از مرگ والدینشان به سراغ وسایل قدیمی آنان می‌روند و این برخورد باعث شکل‌گیری قصه‌ای جدید می‌شود. پرسش اصلی فیلم جارموش به‌لحاظ شناختی شامل تقابل و تعارضات نسلی است که از دل آن گره‌های روان‌شناسی، تاریخی و حتی طبقاتی ظهور می‌کند.
برنده شیر نقره‌ای ونیز، فیلم «صدای هند رجب» به کارگردانی «کوثر بن هانیه» محصول مشترک تونس و فرانسه است که با درون‌مایه جنگ غزه در قالب «داکیودراما» ساخته شده بود. این فیلم روایتی دراماتیزه از قتل دختر ۵ ساله‌ای در جنگ غزه است. هند رجب، دختر ۵ ساله‌ای بود که در سال ۲۰۲۴ در خودروی عمویش به همراه شش عضو خانواده و دو امدادگر، به‌وسیله ارتش اسرائیل کشته شد. هرچند فیلم قالبی شبیه به مستند دارد، اما دارای بخش درام نیز هست که مربوط به تعامل بین هند و اورژانس فلسطین است. روایت این فیلم با توجه به قالب داکیودراما، به‌لحاظ شناختی برونداد احساساتی نظیر بی‌رحمی، مظلومیت و فاجعه دارد؛ برخورد موفق این مستند-داستان را می‌توان در تشویق ممتد ۲۰ دقیقه‌ای حاضران در جشنواره دید.
فیلم تحسین‌شده دیگر، اثری چینی به نام «خورشید بر همه ما طلوع می‌کند» به کارگردانی کای-شانگچون است. داستان مربوط به ملاقات یک زن و شوهر پس از جدایی از یکدیگر است و در قالب ملودرام عاشقانه عرضه شده است. درون‌مایه این فیلم «فداکاری» است که پس از برخورد دوباره این زوج پس از جدایی شکل می‌گیرد. کاراکتر مرد (بائوشو) دارای یک خونسردی ذاتی و درگیری در زندگی روزمره است؛ در مقابل، کاراکتر زن دچار حاملگی شده و این مسئله باعث گره خوردن سرنوشت دو نفر حتی پس از جدایی می‌شود. داستان ارجاعی به گذشته عاشقانه آنان می‌دهد؛ جایی که کاراکتر مرد پس از تصادف میون (کاراکتر زن) تقصیر را بر عهده گرفته و راهی زندان می‌شود. در طول دوره زندان، میون به دیدار او نمی‌آید و از او جدا می‌شود. ولی با پافشاری میون قرار است دوباره سرنوشت این دو به هم گره بخورد. نکته جالب علاوه بر کارگردانی فوق‌العاده کای، بازی «شین ژی‌لی» در نقش میون است. شین ژی‌لی بابت این بازی توانست جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره ۲۰۲۵ ونیز را از آن خود کند.
فیلم کره‌ای «هیچ انتخاب دیگری» به کارگردانی «پارک جان‌ووک» از دیگر آثار جذاب در جشنواره ۲۰۲۵ ونیز بود. این اثر یک «کمدی سیاه» ضد سرمایه‌داری درباره زندگی کارمندی است که از کار خود اخراج شده است. منبع الهام نویسنده، رمان «تبر» نوشته دونالد وست‌لیک است. داستان از یک وضعیت کمیک آغاز می‌شود؛ جایی‌که اختلال طنزآمیزی بین محیط خانواده و محل کار برای شخصیت اول فیلم ایجاد می‌شود. اربابان آمریکایی شرکت جدید در یک تمثیل سینمایی به «یو مان‌سو» کاراکتر نقش اول، مارماهی هدیه می‌دهند و او نیز در فضایی دل‌انگیز در حال کباب کردن این مارماهی‌ها در کنار کانون خانواده است؛ ولی در عوض، کارفرمای آمریکایی قرار است او را تعدیل نیرو کند. حال او برای دریافت شغل جدید، با انتشار یک آگهی جعلی سعی دارد تا همکاران سابق خود در صنایع کاغذ را تخلیه اطلاعاتی و سپس بکشد و ردیف شغلی آنان را جهت افزایش شانس خود برای بازگشت به کار آزاد کند… .
یکی از جنجالی‌ترین آثار جشنواره ۲۰۲۵ فیلم «جادوگر کرملین» به کارگردانی اولیویه آسایاس است؛ جایی‌که «جود لا» ایفاگر نقش ولادیمیر پوتین است. البته تکیه اصلی فیلم بر نقش پنهان «ولادیسلاو سورکوف»، مشاور فعلی پوتین، با بازی «پل دینو» در برکشیدن وی در قدرت است. داستان از لحظه بیماری بوریس یلتسین آغاز می‌شود، جایی‌که الیگارش‌های روس همچون خودورکوفسکی و برزوفسکی در حال برنامه‌ریزی برای گزینه ریاست‌جمهوری بعدی در روسیه هستند. بسیاری از منتقدین با توجه به جنس دیالوگ‌نویسی و روایت داستان، این اثر را فیلمی ضعیف و غیرمنسجم ارزیابی می‌کنند.
فیلم «وصیت‌نامه آن لی» به کارگردانی مونا فاستولد نیز از دیگر فیلم‌های جنجالی در جشنواره ونیز بود. این فیلم موزیکال دارای درون‌مایه مذهبی است و به زندگی «آن لی» رهبر فرقه مذهبی شیکرها در قرن ۱۸ بریتانیا می‌پردازد؛ گروهی که در اواخر قرن ۱۸ از بریتانیا به آمریکا مهاجرت کردند. نوع معرفی کارگردان از آن لی با بازی «آماندا سایفرد» بیشتر روایتی عجیب و غریب است که چه‌بسا به‌لحاظ شناختی منجر به درک ظرافت‌های شخصیت‌پردازی از سوی مخاطب نشود؛ به‌خصوص جایی‌که آن لی مخالف هر نوع رابطه جنسی یا برده‌داری است. از همین‌رو، سردرگمی روایت فیلم سبب ابهام بیننده به‌لحاظ شناختی می‌شود.
از دیگر آثار مهم در جشنواره ونیز می‌توان به «خانه‌ای پر از دینامیت» به کارگردانی کاترین بیگلو اشاره کرد؛ جایی‌که از فضای اقیانوس آرام موشکی به سمت آمریکا شلیک شده است و تنها ۲۰ دقیقه زمان تا انفجار شهر شیکاگو باقی است. فیلم در گونه تریلر و البته آمیخته به قالب مستند است. پیش‌تر در دوره جنگ سرد فیلم‌هایی شبیه به این حادثه ساخته می‌شد که می‌توان جالب‌ترین آن را «دکتر استرنج‌لاو» ساخته استنلی کوبریک دانست که درون‌مایه آن اثر نیز تهدید هسته‌ای بود. این آثار بیشتر دارای کارکرد تریلر و هیجان‌انگیز هستند؛ از این‌رو به‌ندرت وارد پیام‌های سیاسی می‌شوند. ولی آنچه در این فیلم می‌گذرد، اولویت پیام سیاسی است: تعارض بین پنتاگونیست‌ها و امنیتی‌ها و اختلاف نظر ایشان درباره حفظ امنیت در کنار نقش یک رئیس‌جمهور سیاه‌پوست با بازی «ادریس البا»، همه ذیل پیام سیاسی این فیلم می‌گنجد. ولی به‌لحاظ داستانی این فیلم فاقد یک نیروی شرور یا حتی بدمن است و همین باعث شده که این اثر در ایجاد قهرمان باورپذیر یا وجه حماسی دچار مشکل باشد. از همین‌رو برخی از منتقدین «خانه دینامیت» را به‌لحاظ شناختی فیلمی بی‌روح توصیف کرده‌اند.
با نگاهی به جدول موضوعی آثار جشنواره ۸۲ ونیز می‌توان به این نکته پی برد که با توجه به تحولات مهم سیاسی در سطح جهان، آثار دارای دال سیاسی وجه پررنگی دارند. «جادوگر کرملین»، «خانه دینامیت»، «صدای هند رجب» و «هیچ انتخاب دیگری» همه با درون‌مایه سیاسی هستند و این نشان‌دهنده تغییرات و تعارضات بزرگ در سطح جهان از نوار غزه تا اوضاع اوکراین، نئولیبرالیسم جهانی یا تهدیدات هسته‌ای و بازتاب آن‌ها در موضوعات سینمایی است. وجه دیگر آثار «ونیز ۲۰۲۵»، توجه جدی به خانواده و به‌ویژه جایگاه پدر در این ساختار است. آثاری همچون «هیچ انتخاب دیگری» ساخته پارک جان‌ووک، «پدر» ساخته ترزا نوتوا و «پدر، مادر …» ساخته جیم جارموش، آثاری خانوادگی با تکیه بر نقش پدر هستند. در مجموع، پررنگ شدن موضوعات خانوادگی را باید بازتاب موج محافظه‌کاری و جنبش‌های اولترا راست در سراسر جهان تلقی کرد. آنچه پیداست در محیط‌های پرتعارض جهانی، همواره آثار سینمایی نیز رشد کیفی بهتری دارند؛ نمونه آن را می‌توان در سینمای جهان در دوران جنگ سرد دانست. حال مسئله‌مند شدن آثار سینمایی برخلاف موج رئالیسم در دهه‌های گذشته را باید محصول محیط پرتنش بین‌المللی و برخورد ترکش آن به عرصه هنر دانست؛ چیزی که پیش‌تر طی دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ نیز وجود داشته است.
