نقد فیلم؛ بی بدن

«من حقمو میخوام!»

سکانس افتتاحیه: اذان صبح، لحظه اعدام و تلاش برای بخشش مجرم؛ از همین جا دستمان آمد که با قصه ای از جنس اعدام و قصاص وَ احتمالا قتل و جنایت روبرو هستیم. طی این سالهای اخیر فیلم­ های ژانر اعدام آنقدر به وفور و برای گفتن یک حرف (بخشش) تولید شده ­اند که بیننده آخر فیلم را از اول می­ خواند؛ هرچند که در «بی بدن» بعد از دقایقی غافلگیر خواهید شد. «بی بدن» در ژانر جنایی است. عوامل فیلم منکر شدند اما بن­ مایه قصه، همان پرونده آرمان و غزاله در دهه 90 است که در زمان خودش یکی از پرونده­های جناییِ پرسر و صدا، جنجالی و پیچیده بود. سروش و ارغوان دختر و پسر جوانی که هم­ دانشگاهی و دوست بودند و فیلم با ناپدید شدن ارغوان شروع می­ شود. کارگردان بعد از قلاب ابتدایی، بدون معطلی متهم اصلی یعنی سروش را معرفی کرده و فیلم به زودی وارد پروسه دادگاهی و دادخواهی پرونده شده و از نگاه مادر ارغوان روایت می ­شود. ارغوان به شکل دلخراشی توسط سروش به قتل رسیده اما پرونده با نوسان بین اعتراف و پس گرفتن اعترافات توسط سروش پیش می ­رود. از ابتدای فیلم با حضور پررنگ مادر ارغوان با بازی الناز شاکردوست مواجهیم. علیرغم اینکه طبق قوانین کشوری و شرعی قصاص حق ولی دم یعنی پدر ارغوان است اما سرتاسر فیلم این مادر ارغوان است که برای خونخواهی دخترش تلاش می­ کند؛ سروش صحت به عنوان پدر ارغوان اگرچه کنار مادر حضور دارد اما منفعلانه دوشادوش همسرش حرکت می ­کند. مادر ارغوان در جریان دوستی او با سروش بوده و حتی وقتی این دونفر قهر می­کنند خودش واسطه آشتی بین آنها می­شود، وقتی عکس­های شخصی ارغوان لو رفته مادرش اولین و بزرگترین خطای تربیتی را همین جا مرتکب می­شود و کل ماجرا را از همسرش یعنی پدر ارغوان پنهان می­کند. قتل محدود به روز قتل نیست، از خیلی پیش­تر کلید این اتفاق اینگونه رقم می­خورد اما در جای جای فیلم شاهدیم که پدر ارغوان بابت نبودنش، مشغولیتش و صمیمی نبودن با دخترش تخطئه می­شود. با این حال ما در حال تماشای مادری هستیم که علیرغم خونخواهی دخترش یک عزادار متین و موقر است. همه فیلم هم تنها در یک دیالوگ او هویدا می­شود: «من حقمو می­خوام!»

عجله کار شیطان است!

هرچند قصه فیلم بعد از چند دقیقه دستمان آمد اما قلاب­ها، گره ­ها و گره­گشایی ­ها آنقدر به جا استفاده شده­اند که بیننده را تا آخر میخکوب پرده سینما می­کند. شاهکارترین سکانس تلخ این جشنواره که اوج درگیری حس مخاطب با فیلم بود، متعلق به سکانس پایانی همین فیلم است: جوراب­های سرباز! ببینید تا بدانید…

میزانسن و چینش صحنه­ ها مخاطب را آزار نمی­دهد. قصد سیاه­نمایی ندارد، تلاش کادر قضایی را در جهت صلح و اعمال انسان­ دوستانه نمایش می­دهد، از اِلِمان­های مذهبی نه برای ضربه زدن که برای انتقال کانتکست واقعی ایرانی به کار می­گیرد. یک فیلم خیرخواهانه است.

اما با این همه با خطاهایی هم مواجه بودیم که اگر عجله برای رسیدن به جشنواره نبود شاید خود عوامل توجه  می­کردند. فیلمنامه به گونه ای بود که مثل پرونده آرمان و غزاله پر از ابهام و سوال باقی می ­مانَد؛ چرا مادر ارغوان میان زباله ­ها دنبال دخترش می­گشت؟ مگر چیزی می­دانست؟ چرا رمزگشایی از هم ­دستی پدر با سروش سطحی و گذرا طی شد؟ چرا سروش و پدرش حتی در آخرین لحظات سکوت کردند؟ زیرکی نویسنده فیلم می­توانست اینجا باشد که ابهامات پرونده آرمان و غزاله را پاسخ می­داد، شاید از این طریق انکارشان از اقتباس هم صادقانه ­تر به نظر می­رسید!

جدای از فیلمنامه، گریم بازپرس پرونده (نوید پورفرج) با اکت­ها و رفتارهای خیرخواهانه او هم خوانی نداشت، می­شد گریم تمیزتر، مهربان­تر و غیر شبیه به نقش­های قبلی او باشد!

یک نکته از این معنی

«نوید پورفرج» که سال گذشته او را در فیلم «اتاق گلی» و در نقش یک کُرد که برای حفظ خانه، خانواده و مرزهای وطن خود تلاش می­کند دیدیم، اکنون به عنوان بازپرس پرونده­ ی قتل ارغوان ایفای نقش می­کند. او درجایی از سروش (متهم به قتل ارغوان) علت ضرب و شتم ارغوان را می­پرسد؛ سروش جواب می­دهد: «غیرتی شدم!» بازپرس با نگاهی پر از یقین و تخطئه می­پرسد: «دوست ­پسر مگه غیرتی میشه؟» راست و درست می­گفت؛ «غیرت» مفهومی است که در چارچوب و پارادایم ایرانی-اسلامی فهم می­شود. چگونه پسری که اصل و اساس رابطه ­اش خارج از قاعده و چارچوب بود به این مفاهیم پایبند بود و حتی بخاطر آن مرتکب عمل خشونت ­آمیز می­شد؟! واقعیت این است که یک لنگه کفش در بیابان غنیمت است؛ این روزها که سینما به سمت اضمحلال و حذف دو انگاره «غیرت» و «ناموس» با سرعت در حرکت است ما از شنیدن این دیالوگ نقطه ­زن و بجا شگفت زده شدیم. از همین­ جا سپاس از فیلمنامه نویس فیلم!

عزای واقعی، کمپین مجازی

درجایی از فیلم، هرچند خام و ناپخته اما به درستی گریزی هم به کمپین­ های هشتگی «نه به اعدام» می­زند. معتقدم کارگردان بیشتر از چیزی که بازنمایی کرد می­توانست در این پدیده نابخردِ گاه نجات­بخش عمیق شود. مادر ارغوان جایی برای بخشیدن سروش باقی گذاشته بود، گفته بود اگر بگوید با جنازه ارغوان چه کرده و الان کجاست او را می­بخشد. اواخر فیلم علیرغم اینکه سروش در این مورد هیچ حرفی نزد اما مادرارغوان راضی به بخشش شد. چه شد که نشد؟ خیرخواهی کاریکاتوری مردم.

یک نظریه قشنگ در علم ارتباطات داریم با عنوان «ازجاکندگی»؛ می­گوید در عصر مدرنیته انسان از زمان و مکان بالفعل خودش جدا شده و می­تواند فراتر از زمان و مکان خودش عاملیت و فعالیت داشته باشد. مثل همین کمپین ها و فعالیتهای مجازی که حتی از کیلومترها آن طرف تر از محل وقوع قتل فریاد «بخشش» سر دادند. مادر ارغوان(ها) واقعی عزادار شد، خیلی واقعی­ تر دستش از پیکر دخترش کوتاه ماند و خیلی خیلی واقعی­ تر برای همیشه یک سوال بی جواب در ذهنش ماند که چه شد؟ اما بشر اینترنتی با دسترسی نامحدود و اطلاعات محدود، کمپین مجازی ایجاد می­کند برای نجات سروش از اعدام! اعضای این کمپین­های هشتگی که خارج از فضا و زمان وقوع قتل زیست کرده ­اند، از جزئیات پرونده، از رنج خانواده ارغوان، از خشونت­های اتفاق افتاده و… چه        می­دانستند؟ تقریبا هیچ! بر اساس همین دانسته های محدود روز اعدام مقابل زندان تجمع کردند و طلبکارانه خانواده ارغوان را وادار به بخشش کردند. اما واقعیت همانی بود که مادر ارغوان آن را زندگی کرد و موقر و متین به بازپرس پرونده گفت: «هرکدوم از این مردم که میگن بخشش، اگه یه قطره خون از دماغ بچه ­شون بیاد شهر رو به هم می­ریزن»

جیغ سفید

در بحبوحه اکران فیلم­های جشنواره فجر، فیلمی از الناز شاکردوست وایرال شد که تریبونی برای حرف زدن میخواست و برای حق از دست رفته فیلم بی بدن فریاد می­کشید. قبل از دیدن فیلم، این کار به نظرم سخیف آمد چراکه عوامل فیلم­ها دستکم یک تریبون برای گفتن حرف هایشان دارند، همان کنفرانس خبری بعد از اکرانها؛ اما بعد از دیدن فیلم شاید اگر من هم بودم فریاد سر می­دادم. حاضر نبودن فیلم بی بدن در سودای سیمرغ و حضورش در بخش نگاه نو مایه تعجب و شگفتی بود درحالیکه قصه آن به رعایت یک حق الله یعنی قصاص و حقوق خانواده های مقتول پرداخته است. فیلم اگرچه تلخ است اما سیاه نیست و همین یک ویژگی گمشده این روزهای سینمای ماست برای احیای خیلی از ارزشهایی که دفن شدند. شگفت انگیزتر آنکه فیلمهایی با همان قصه کلیشه ای بخشش و به مراتب ضعیفتر در بخش اصلی حضور داشتند. فیلم «بی بدن» علیه مارپیچ سکوتِ بخشش قدم برداشت. بخشش بزرگواری است اما همه چیز نیست. فیلم بدون لکنت و بدون اینکه مرزهای اخلاقی را خدشه دار کند از حق قصاص خانواده مقتول دفاع می­کند و برای لحظاتی بیننده را در جایگاه آنها قرار می­دهد.

فاطمه چرختابیان

پژوهشگر
منتقد سینما

دیدن پست‌های دیگر نویسنده