میلادنامه‌ای برای بهرام بیضایی
به بهانه 5 دی‌ماه تولد بهرام بیضایی، نگاهی گذرا به کارنامه پربار یکی از نامدارترین هنرمندان ایرانی داشته‌ایم. با فیلم‌شناخت همراه باشید.
نوشتن از بهرام بیضایی آن‌گونه که حق مطلب را در مورد ارزش او در تاریخ معاصر هنر ایران ادا کند بسیار دشوار است. بهرام بیضایی نمایشنامه‌نویس، کارگردان، پژوهشگر و متفکر برجسته ایرانی، یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های فرهنگی ایران معاصر است. او با خلق آثاری ماندگار در حوزه‌های سینما، تئاتر و پژوهش‌های هنری، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنر ایران به دست آورده است. آثار بیضایی با وجود مهاجرت چندین‌ساله او از ایران، همچنان در لیست آثار مهم و شاهکار حوزه ادبیات نمایشی به حساب می‌آیند.
آغاز و مسیر هنری
بیضایی از دوران جوانی، علاقه عمیقی به تاریخ و ادبیات داشت. این علاقه او را به پژوهش درباره هنرهای نمایشی ایران واداشت. او پس از رها کردن تحصیلات دانشگاهی، مسیر خود را در دنیای نمایش و سینما ادامه داد. حاصل مطالعات و پژوهش‌های او درباره ریشه‌های تئاتر در ایران، کتاب نمایش در ایران بود که در سال 1344 منتشر شد. این اثر، پژوهشی جامع درباره تاریخ نمایش‌های آیینی و سنتی ایران است و همچنان یکی از منابع اصلی در این زمینه به شمار می‌رود.
تئاتر: صحنه‌ای برای اسطوره و واقعیت
بهرام بیضایی در حوزه تئاتر، سبکی نوآورانه و پیشرو دارد. او از دهه 1340 با نگارش نمایشنامه‌هایی که ریشه در تاریخ، اسطوره و فرهنگ ایران داشتند، به شهرت رسید. از نمایشنامه‌های بیشتر شناخته شده او میتوان به پهلوان اکبر می‌میرد، مرگ یزدگرد، آرش، پرده‌خانه و هشتمین سفر سندباد اشاره کرد.
سینما
از تصویر تا تفکر بهرام بیضایی در سینما نیز یکی از مهم‌ترین کارگردانان ایرانی به شمار می‌رود. او آثار بیاد ماندنی زیادی را در سینمای ایران کارگردانی کرده که در ادامه به چند مورد از آنها اشاره میکنیم.
رگبار 1351
اولینفیلمبلندبیضایی،داستانمعلمیسادهودرستکاراستکهدرتقابلباجامعه‌ایپرازتعصبوجهل،گرفتارمی‌شود. رگبار با استفاده از زبان تصویری، نگاه نوآورانه بیضایی به سینما را به نمایش گذاشت و نوید حضور یک کارگردان خوش آتیه و خلاق را به سینمای ایران داد.
باشو، غریبه کوچک 1364
این فیلم که یکی از ماندگارترین آثار بیضایی و سینمای ایران است، داستان پسر بچه‌ای جنگ‌زده از جنوب ایران را روایت می‌کند که به شمال کشور پناه می‌برد. باشو با موضوعاتی چون همزیستی فرهنگی، هویت و پذیرش دیگری، توانست مرزهای زبانی و جغرافیایی را پشت سر بگذارد و به یک اثر جهانی تبدیل شود.
چریکه تارا 1357
این فیلم که در فضایی نمادین و شاعرانه ساخته شده است، از تلفیق اسطوره‌ها و واقعیت‌های معاصر بهره می‌برد. روایت داستان زنی که با یک جنگجوی اسطوره‌ای روبه‌رو می‌شود، بهانه‌ای برای پرداختن به تضادهای هویتی و تاریخی است.
سگ‌کشی 1379
پس از سال‌ها دوری از سینما، بیضایی با ساخت سگ‌کشی به سینمای ایران بازگشت. این فیلم، داستان زنی است که برای نجات همسرش از بحران مالی، درگیر شبکه‌ای از فساد و خیانت می‌شود. سگ‌کشی با روایت پیچیده و چندلایه خود، تصویری انتقادی از جامعه مدرن ارائه می‌دهد و یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های زمان خود بود.
وقتی همه خوابیم 1387
فیلمی در مورد حواشی پشت پرده سینما که به صورتی کنایه‌وار آخرین فیلم او شد. در این فیلم او به وضوح نشان می‌دهد که سینمای ایران چقدر درگیر رانت و فساد است و هیچ‌‌کس سر جای خودش نیست. یک فیلم دغدغه‌مند که خود فیلمساز گفته است که فقط فضای سینما را بدون قضاوت خاصی به تصویر کشیده است.
پژوهش و نگاه به تاریخ نمایش ایرانی
یکیازجنبه‌هایمهمکارنامهبیضایی،پژوهش‌هایعمیقاودربارهنمایش‌هایآیینیوسنتیایراناست. او در کتاب نمایش در ایران، به بررسی ریشه‌های تعزیه، نقالی و نمایش‌های فولکلور ایرانی پرداخته و نشان داده که این اشکال هنری چگونه با فرهنگ و جامعه ایرانی پیوند دارند. این پژوهش‌ها نه تنها تأثیری عمیق بر کارهای نمایشی او گذاشته‌اند، بلکه به احیای عناصر فراموش‌شده فرهنگ ایرانی نیز کمک کرده‌اند. بیضایی همواره بر این باور بوده که هنرمند باید آگاهانه با تاریخ و فرهنگ خود درگیر شود و از آن برای خلق آثار جدید بهره ببرد. این نگاه، در تمامی آثار او از نمایشنامه تا فیلم، به وضوح دیده می‌شود.
چالش‌ها و مهاجرت
باوجودموفقیت‌هایهنری،بیضاییهموارهبامحدودیت‌هامواجهبودهاست. سانسور، توقیف آثار و مشکلات تولید، او را وادار کرد که ایران را ترک کند و به تدریس و فعالیت‌های هنری در دانشگاه‌های آمریکا بپردازد.
جمع‌بندی
بهرامبیضایینمادیازهنرمتعهدواندیشه‌محوردرایراناست. کارنامه او، نشان‌دهنده تلاش بی‌وقفه برای فهم عمیق‌تر تاریخ، جامعه و انسانیت است. امثال بیضایی همچون غنیمتی نایاب هستند که متاسفانه از حضور آنها در کشور محروم هستیم و در نبود ماهی درخشنده چون او، درگیر شب‌پره‌هایی هستیم که بازیگر میدان شده‌اند.
سایه‌ات مستدام استاد بی‌بدیل.
محمد افسری
دی 1403
